1906 елда басылган исемлек


Иске Муса тарихын өйрәнгәндә, беренче чиратта, авыл чыганакларыннан мәгълүмат мөһим. Аннары, һичшиксез, халык исәбен алу, ревизия документлары ярдәмгә килә. Авылның борынгы тарихы турында өстәмә мәгълүматларны рәсми рәвештә даими оештырылган торак урыннар исемлеге белән бәйле чыганаклардан да табып була. Торак урыннар исемлеге - авылларда яшәүче халык хакындагы иң төп һәм иң мәгълүмати чыганакларның берсе. Торак урыннар исемлегендә губернаның, өязнең, волостьның административ-территориаль бүленеше, торак пунктларның географик урнашуы, шулай ук авыл җирендә урнашкан социаль-икътисадый, мәдәни багланышлар чагылыш тапкан. Билгеле булганча, XIX гасырның икенче яртысында Россия империясенең икътисади һәм социаль үсеше статистика органнарыннан халыкның саны һәм составы, шулай ук аның ил территориясендә урнашуы турында тулы һәм төгәл мәгълүматны алу белән бәйле була. XIX гасырның 60 нчы елларында нәкъ менә авыл
җирендәге торак пунктлар турында статистик мәгълүматларга ихтыяҗ туа һәм, иң мөһиме, мондый мәгълүматларны җыю һәм торак урыннар исемлеген алга таба бастырып чыгару мөмкинлеге барлыкка килә.
Торак пунктлар турындагы мәгълүмат бердәм алгоритм буенча җыелган, ул түбәндәге пунктларны үз эченә алган: авыл исеме, кайсы өязгә, волостька карый, аның урнашу урыны, торак нинди су янында теркәлгән; авылларның өяз шәһәреннән һәм станынан ераклыгы, шулай ук хуҗалык саны да күрсәтелгән; ирләрнең һәм хатын-кызларның саны яктыртылган; мәчетләр, кибетләр, уку йортлары, базарлар, су тегермәннәре һәм башка күренекле урыннар саны теркәлгән.
Бу мөһим эшне җирле земство органнары ун ел сан башкарып торганнар. Земстволарның көндәлек эшендә даими рәвештә халык саны гына түгел, ә торак пунктлар саны һәм аларның урнашу урыны турында да төгәл мәгълүмат кирәк булган. Земстволарның төрле бүлекләренең эше нәтиҗәсендә 1861 елдан башлап торак урыннар исемлеге басыла башлый.
Бу басмаларда Муса авылы гел искә алына. Мондый торак пунктлар исемлекләре бер-берсеннән бик нык аерылып торган. Аермалар, беренче чиратта, мәгълүмат структурасы һәм эчтәлеге белән бәйле булган. Земство исемлекләре эш өчен кирәкле белешмәлек буларак булдырылган. Шуңа күрә мондый исемлекләр мөмкин кадәр мәгълүматны үз эченә алган һәм системалы рәвештә яңартылган. Әмма кайбер исемлекләрдә аерым фактлар сораулар да тудыра. Мәсәлән, бер исемлектә татарлар яшәгән Муса авылының халкы башкортлар дип күрсәтелгән. Бу - ваемсызлык нәтиҗәсеме яисә ниндидер икътисадый, сәяси максаттан эшләнгәнме, әйтүе авыр. Кайбер хилафлыклар булуга карамастан, торак пунктлары исемлеге Муса авылы турында кызык мәгълүматлар бирә. Түбәндә төрле елларда басылган торак пунктлар исемлекләреннән Муса авылы хакында мәгълүматлар теркәлә.

Мондый исемлекләрне төзү тарихи зарурлык белән бәйле була.

1906 елда басылган торак урыннары исемлегендә Муса авылы һәм Кизәк елгасы авыллары хакында мәгълүмат бирелә. Күрәбез, Муса авылы - иң эре авыл. Халкы - 2005 кеше.
1914 елда халык саны югары ноктага хәрәкәт итә - 2323 кеше. 1917 елда авылда халык саны үсеше ягыннан рекорд куела: мусалылар саны 2341 җитә. 1920 елда халык саны бераз азая: 2294 кеше.
2025 елда Иске Муса авылының гомуми халкы бары тик 456 кеше тәшкил итә: 215 хатын-кыз, 187 ир-ат, 54 - балалар.




ТӨРЛЕ ЕЛЛАРДА БАСЫЛГАН ТОРАК УРЫННАРЫ ИСЕМЛЕКЛӘРЕННӘН МУСА АВЫЛЫНА КАРАГАН МӘГЪЛҮМАТЛАР


1870 ЕЛ

1870 елгы торак урыннар исемлегендә түбәндәге мәгълүмат яктыртылган: Уфа өязе 1 нче станда (Уфадан Оренбургка баручы почта юлыннан уң яктан һәм Дим елгасының уң ярына кадәр) урнашкан.
Муса - Кизәк елгасы янындагы авыл; 179 хуҗалыкка 569/565 кеше туры килә – башкортлар; мәчет, училище, су тегермәне; чабата үрү.

1896 ЕЛ

1896 елгы торак урыннар исемлегендә түбәндәге мәгълүмат яктыртылган: 1 нче стан, Караякуп волосте
Муса: Кизяк елгасы янындагы авыл; 285 хуҗалыкка 935/925 кеше туры килә; 2 мәчет, татар мәктәбе, хәзерге вакытта кулланылмаган ашлык саклау склады, бакалея кибете.

1898 ЕЛ

Уфа өязе буенча статистик мәгълүматлар җыентыгы, 1898 ел. Караякуп волосте, 690 нчы бит.
Муса авылы: Кизяк елгасының ике ягында тигезлектә урнашкан; участокның төньяк өлешендә Бүзанак елгасы ага; кырларда якынча 10 күл һәм 4 сазлык бар. 1888 елда әтиләре хуҗалыкларыннан аерылып чыккан 29 җан исәпкә алынган, һәм ревизиядә теркәлгән 527 җанга һәм әтиләреннән аерылып чыккан 29 җанга җир яңадан бүленгән. Кырларның яртысы түбәнлекләрдә, яртысы авыл янындагы биеклектә урнашкан. Җире – кара туфрак. Кырларда 10 елга бар, аларның кайберләре генә үлән белән капланган. Авылда 2 алты атлы суккыч һәм гади 5 суккыч бар. Урман тигезлектә, 1 участокта урнашкан. Көнкүреш шөгыльләре: агач осталыгы; арбалар, сабаннар һәм крестьян хуҗалыгы өчен башка кирәкле әйберләр ясау; күпчелеге кышын алдан акча алып, күрше җир хуҗаларында игенчелек эшләрендә эшли; берничә хуҗалыкта умарта бар.

1906 ЕЛ

1906ел / Абрай волостенә керә. Муса: Кизяк елгасы буендагы авыл, юлдан ерак түгел, 2 мәчет, хәзерге вакытта кулланылмый торган ашлык саклау урыны, бакалея кибете; 344 хуҗалыкта 1004/1001 кеше; игенчелек.

1914 ЕЛ

Уфа өязе крестьян хуҗалыкларына йорт-йорттан исәп алу буенча белешмә. 1914 ел
Муса: Муса авыл җәмгыяте, мещерәкләр, припущенниклар, 437 хуҗалыкта 1220/1103 ир-ат һәм хатын-кыз халкы яши.
Арендасыз, үз җире белән тәэмин ителгән хуҗалыклар:
җирсез хуҗалык – 24; 3 десятинага кадәр – 4; 3-5 десятина – 47; 5-10 десятина – 187; 10-15 десятина – 134; 15-20 десятина – 12; 20-30 десятина – 19; 30-40 десятина – 3; һәм 40 десятиннан артык – 7 хуҗалык.
Арендадагы җирне дә кертеп, хуҗалык җирләрен куллану күләме буенча хуҗалыкларны бүлү:
җир кулланмаучылар – 36; 3 десятинага кадәр җир кулланучылар – 28; 3-5 десятина – 53; 5-10 десятина – 146; 10-15 десятина – 114; 15-20 десятина – 33; 20-30 десятина – 16; 30-40 десятина – 4; һәм 40 десятиннан артык – 7 хуҗалык.
Бөтен авыл буенча терлек саны: 3902 баш
Атлар буенча хуҗалыкларны бүлү: атсыз – 97; 1 эш аты белән – 173; 2 эш аты белән – 97; 3 эш аты белән – 35; 4 һәм аннан артык – 35 хуҗалык.
Сыерлар буенча хуҗалыкларны бүлү: сыерсыз – 162; 1 сыер белән – 142; 2 сыер белән – 74; 3 һәм аннан артык – 59 хуҗалык.
Терлекләр буенча хуҗалыкларны бүлү (гомуми): бернинди терлеге булмаган – 67; бер вак терлеге булган – 19; бер эре терлеге булган – 18; эре һәм вак терлеге булган – 333 хуҗалык.
Бал кортлары: 8 хуҗалык, 90 умарталары бар.
Өстәмә һөнәрләр: 114 хуҗалыктан 117 эшче.

1917 ЕЛ

Бу мәгълүмат исемлектән түгел, ә авыл хуҗалыгы исәбен алу нәтиҗәләреннән китерелде. 1917 елда Муса авылындагы 414 хуҗалыкта 2341 кеше яши. Бу - Иске Муса авылы тарихында иң күп кеше яшәгән дәвер. Гражданнар сугышы елларында авыл халкының саны берникадәр азая. 1920 елда хуҗалык саны арта, әмма халык исәбе кими: 450 хуҗалыкта 2294 кеше яши. Бу, беренчедән, авылның бер өлеше яңа урынга күчү белән бәйле булса, икенчедән, ир-атларның сугыш вакыйгаларына җәлеп ителүе сәбәп була.


1920 ЕЛ

Муса / Иске Муса авылы. Абрай волосте
1920 елга түбәндәге мәгълүмат теркәлгән: 450 хуҗалык һәм 1139/1155 мещерәк халкы;

1925 ЕЛ

1925 елга бер генә мәгълүмат теркәлгән: 322 хуҗалык.